Kun je het nog herinneren? Op 8 januari 2021 voltrok zich in stilte een bijna-catastrofe binnen het Europese elektriciteitsnetwerk. Terwijl miljoenen werknemers thuis achter hun laptops zaten, viel om 13.04 uur een elektriciteitsstation in het Kroatische Ernestinovo plotseling uit. Wat volgde, was een kettingreactie die het stroomnet van Istanbul tot Lissabon op zijn grondvesten deed schudden. Slechts door razendsnel ingrijpen werd een totale black-out voorkomen.
Netbeheerders voorkomen op het nippertje een meltdown
Binnen 43 seconden dreigde een groot deel van het Europese hoogspanningsnet volledig te bezwijken. De ene na de andere centrale raakte instabiel. Alleen door hele industriegebieden in Frankrijk en Italië los te koppelen, kon het systeem worden gestabiliseerd. Na een uur was het gevaar geweken. Europese media spraken later van dertig seconden verschil tussen controle en chaos.
Het incident haalde in Nederland nauwelijks de krant, maar volgens experts ontsnapte Europa aan een ramp van historische proporties. Een totale uitval van het netwerk had weken kunnen duren, omdat energiecentrales niet zomaar opnieuw kunnen worden opgestart.
Leven zonder stroom
Wat als het die dag mis was gegaan? De gevolgen zouden direct voelbaar zijn geweest. Binnen seconden zouden huishoudens, scholen en bedrijven zonder elektriciteit zitten. Liften zouden stilvallen, verkeerslichten uitgaan en treinen tot stilstand komen. Internet zou uitvallen, omdat routers en modems afhankelijk zijn van netstroom.
Na een uur zou paniek ontstaan. Telefoonmasten zouden hun accu’s verliezen, en noodnummers als 112 nauwelijks bereikbaar zijn. Luchthavens zouden vluchten schrappen. Supermarkten en ziekenhuizen zouden overschakelen op noodaggregaten die slechts 24 uur meegaan.
Van storing naar overleving
Na twee uur zou het telefoonnetwerk uitvallen. Smartphones zouden veranderen in zaklampen. Duizenden mensen zouden nog vastzitten in liften, terwijl hulpdiensten overbelast raakten. Dieselgeneratoren zouden datacenters en overheidsgebouwen draaiende houden, maar niet voor lang. Na drie uur zouden gemalen en stuwen uitvallen, met stijgende waterstanden tot gevolg. Rioolwater zou terugstromen in sloten, wat vissterfte zou veroorzaken.
Binnen acht uur zou de chaos compleet zijn. De bevoorrading van winkels stopt, brandstof raakt op en ziekenhuizen kunnen enkel nog levensreddende zorg bieden. Na 24 uur zouden generatoren uitvallen, voedsel bederven en riolen overlopen.
Zes dagen zonder elektriciteit: beschaving wankelt
Na twee dagen zou de situatie volledig uit de hand lopen. Plunderingen breken uit in kwetsbare wijken, terwijl mensen wanhopig op zoek gaan naar drinkwater en voedsel. Politie en hulpdiensten kunnen niet overal tegelijk zijn. Brandstichtingen nemen toe, vaak veroorzaakt door kaarsen of rellen. Binnen zes dagen zou de overheid noodtoestand afkondigen, maar nauwelijks in staat zijn nog te communiceren.
De riolering zou overstroomd raken en cholera zou zich kunnen verspreiden. Straten veranderen in slagvelden. Zonder stroom stort een samenleving sneller in dan velen beseffen.
Groeiende kans op een black-out
De vraag naar elektriciteit stijgt explosief. Door de energietransitie en de groei van elektrische auto’s neemt het verbruik fors toe. Volgens energie-experts kan de totale vraag in Europa dit decennium verdubbelen of verdrievoudigen. “Elektra is het bloed dat door de aderen van de samenleving stroomt,” zegt een TenneT-woordvoerder.
Er zijn vier belangrijke factoren die de kans op een black-out vergroten. De eerste is de onvoorspelbaarheid van duurzame energie. Wind- en zonneparken leveren pieken en dalen in de stroomtoevoer. Wanneer het windstil of bewolkt is, daalt de productie drastisch.
Het risico van één Europees netwerk
Om schommelingen op te vangen, zijn Europese landen steeds nauwer met elkaar verbonden. Als het hier niet waait, komt stroom elders vandaan. Maar die onderlinge afhankelijkheid heeft een keerzijde. Een storing in één land kan zich razendsnel verspreiden naar andere landen.
Omdat landen kunnen terugvallen op elkaars energie, hebben veel regeringen bovendien bezuinigd op eigen noodreserves. Hierdoor is het Europese stroomnet kwetsbaarder dan ooit. Een kleine storing kan daardoor grote gevolgen hebben voor miljoenen mensen.
Digitale dreigingen nemen toe
De tweede dreiging komt uit de digitale hoek. Het elektriciteitsnetwerk is volledig afhankelijk geworden van software en algoritmen. Daardoor zijn energiecentrales een aantrekkelijk doelwit voor hackers. Zowel statelijke actoren als criminele groepen proberen zwakke schakels te vinden.
Volgens Janet Napolitano, voormalig hoofd van Homeland Security, is “een verregaande aanval op elektriciteitsnetwerken zo goed als 90 procent zeker in de komende decennia.” Eén gehackte schakel in de energieketen kan al voldoende zijn om chaos te veroorzaken.
EMP-aanvallen en zonnestormen
De derde bedreiging is een elektromagnetische pulsaanval (EMP), waarbij een kernexplosie in de atmosfeer alle elektronica uitschakelt. Landen als Noord-Korea, China en Rusland beschikken over deze technologie en zouden ze kunnen inzetten in tijden van conflict.
Daarnaast vormt de zon zelf een reële dreiging. Elke eeuw vindt een zware zonnestorm plaats. De laatste was in 1859 en beschadigde toen wereldwijd telegraaflijnen. Wetenschappers waarschuwen dat een nieuwe zonnestorm catastrofaal zou zijn. Zij schatten de kans op zo’n gebeurtenis binnen enkele decennia op tien procent.
Nederlandse situatie: schijnzekerheid?
Nederland kent momenteel een betrouwbaarheid van 99,998 procent. Dat betekent gemiddeld een half uur stroomuitval per jaar. De grootste storing vond plaats in 2015, toen een miljoen huishoudens in Noord-Holland en Flevoland een uur zonder stroom zaten.
Toch waarschuwt netbeheerder TenneT dat het systeem vanaf 2025 niet meer voldoet aan de normen voor leveringszekerheid. De afhankelijkheid van duurzame energie maakt het netwerk kwetsbaarder voor pieken en dalen. “We rekenen op hulp uit het buitenland,” aldus TenneT, maar dat is geen garantie.
Load shedding als toekomstbeeld
In Zuid-Afrika is het al dagelijkse realiteit. Daar worden hele regio’s tijdelijk afgesloten van stroom om grotere storingen te voorkomen, een praktijk die ‘load shedding’ heet. Volgens TenneT kan een vergelijkbaar scenario in Europa niet worden uitgesloten. Wanneer de balans tussen vraag en aanbod verder verstoord raakt, kan de overheid gedwongen worden tot geplande stroomonderbrekingen.
Een dergelijk scenario zou vergaande gevolgen hebben voor ziekenhuizen, openbaar vervoer en communicatie. Het zou ook het vertrouwen in de overheid ernstig aantasten.
Voorbereid zijn op het ondenkbare
Sommige burgers nemen geen enkel risico en bereiden zich voor op een langdurige stroomuitval. ‘Preppers’ leggen voedsel, water, batterijen en brandstof aan om minstens twee weken te overbruggen. Belangrijk zijn ook radio’s op batterijen of opwindenergie, omdat communicatienetwerken bij een stroomstoring als eerste uitvallen.
Cashgeld blijft nuttig zolang winkels nog open zijn. En wie echt voorbereid wil zijn, kan investeren in een kleine dieselgenerator, al past dat minder bij de idealen van duurzame energie.
Dun laagje beschaving
Experts benadrukken dat de samenleving fragieler is dan men denkt. Zodra de stroom uitvalt, verdwijnen niet alleen comfort en gemak, maar ook orde en vertrouwen. “Beschaving is niets meer dan een dun laagje vernis,” zei Albert Einstein ooit. Een langdurige black-out zou dat pijnlijk duidelijk maken.
De vraag blijft: hoe groot is de kans dat dit werkelijkheid wordt? En is Europa écht voorbereid op een scenario waarin de lichten uitgaan? Praat mee op onze Facebookpagina en deel je mening!
